شتر مرغشتر مرغ پرنده‌ای معروف که دارای بال است ولی قدرت پرواز ندارد و دارای سرعت زیادی در دویدن است.از احکام مرتبط با آن در باب حج و اطعمه و اشربه سخن گفته‌اند. ۱ - معرفی شتر مرغشتر مرغ پرنده‌ای است با سر و گردن و رانهای بدون پر یا کم پر که نر آن سیاه، براق و دارای پرهای سفید و ماده آن قهوه‌ای مایل به خاکستری است و با بالهای گشاده به سرعت می‌دود اما نمی‌تواند پرواز کند. [۱]
فرهنگ بزرگ سخن.
۲ - احکام شتر مرغ۲.۱ - شکار شتر مرغ در حرم و در حال احرامشکار حیوانات وحشی در حرم حرام و موجب ضمان است؛ چنان که شکار آنها بر محرم در غیر حرم نیز حرام می‌باشد. ۲.۱.۱ - کفاره کشتن شتر مرغ در حرمهرگاه محرم شتر مرغی را بکشد باید یک بدنه (شتر پنج ساله به تصریح برخی) کفاره دهد. در اینکه کفّاره کشتن جوجه شتر مرغ نیز همچون کفّاره شتر مرغ یک بدنه است یا بچه شترِ هم سن آن، اختلاف است. اکثر فقها قائل به قول دوم‌اند؛ هرچند بنابر این قول، قربانی کردن بدنه کفایت می‌کند. در اینکه شتری که به عنوان کفّاره قربانی می‌شود باید ماده باشد یا نر نیز کفایت می‌کند، دو دیدگاه وجود دارد. اگر محرمِ کشنده شتر مرغ، از قربانی کردن شتر به عنوان کفّاره ناتوان باشد، بنابر قول مشهور میان متأخران، بلکه اکثر فقها پس از تعیین قیمت عادلانه شتر، به اندازه بهای شتر، گندم تهیه کرده و به هر فقیری دو مدّ صدقه می‌دهد و چنانچه با توزیع به گونه یاد شده، امکان صدقه دادن به بیش از شصت فقیر باشد، صدقه دادن به بیش از شصت نفر واجب نیست و مقدار گندم اضافه از آنِ کفّاره دهنده خواهد بود؛ چنان که اگر مقدار گندم برای شصت نفر کافی نباشد، تکمیل نصاب تا شصت نفر بر او واجب نخواهد بود. در اینکه دادن یک مدّ نیز کافی است یا باید دو مدّ پرداخت شود، اختلاف است. مشهور قول دوم است؛ چنان که در انحصار پرداخت به گندم یا کفایت طعامی دیگر همچون برنج نیز، دیدگاهها مختلف است. قول مقابل مشهور متأخران، صدقه دادن به قیمت شتر و در فرض عدم امکان آن، توزیع قیمت بر گندم و برای هر دو مدّ از آن یک روز روزه گرفتن است. برخی قدما به صورت مطلق گفته‌اند: در صورت ناتوانی از قربانی کردن شتر باید شصت فقیر را اطعام کند. [۱۹]
جمل العلم و العمل، ص۱۱۳.
بعضی گفته‌اند: ممکن است مراد اینان همان قول نخست باشد که در حدّ بهای شتر، گندم فراهم و میان فقرا- هر فقیری دو مدّ- توزیع می‌شود. چنانچه از اطعام فقرا نیز ناتوان باشد، بنابر قول مشهور باید در ازای هر دو مدّ یک روز روزه بگیرد. بر این قول ادعای اجماع شده است. در صورتی که تعداد روزها- بر اساس برای هر دو مدّ یک روز- افزون بر شصت روز گردد، روزه مازاد بر شصت روز بر او واجب نیست؛ لیکن در صورت کمتر شدن از آن، آیا روزه گرفتن به همان مقدار کفایت می‌کند یا باید شصت روز را کامل کند؟ مسئله اختلافی است. اگر صید کننده شتر مرغ از شصت روز روزه گرفتن نیز ناتوان باشد، بنابر قول مشهور، هیجده روز روزه بر او واجب می‌شود. برخی در فرض ناتوانی از اطعام فقرا، تنها هیجده روز روزه را به عنوان بدل آن واجب دانسته‌اند. بنابر این، با عجز از اطعام، شصت روز روزه گرفتن بر او واجب نخواهد بود. آیا کفاره یاد شده مرتّبه است؛ بدین معنا که ابتدا قربانی کردن شتر و با ناتوانی از آن، اطعام فقرا و در صورت عجز از آن، روزه واجب می‌شود، یا از ابتدا میان آن سه مخیر می‌باشد؟ مسئله اختلافی است؛ لیکن قول نخست، مشهور است. [۲۷]
مصباح الهدی ج۹، ص۴.
۲.۱.۲ - حکم شکستن تخم شتر مرغ در حرماگر محرم تخم شتر مرغی را که به جوجه تبدیل شده و دارای حرکت است، بشکند و بر اثر آن، جوجه بمیرد، باید یک شتر به عنوان کفاره قربانی کند و در صورتی که جوجه حرکت نداشته باشد، به قول مشهور باید به تعداد هر تخم شکسته، شتر ماده‌ای را که موقعیت آبستن شدن دارد با یک یا چند شتر نر در یک محل رها کند تا جفت‌گیری کنند و تعداد شترانی را که از این طریق متولد می‌شوند در مکه قربانی کند. در صورت ناتوانی از آن باید در ازای هر تخم، یک گوسفند به عنوان کفّاره بکشد و چنانچه از آن نیز ناتوان باشد باید به ده فقیر- هرکدام یک مدّ- اطعام نماید و اگر توانایی آن را نیز ندارد، سه روز روزه بگیرد. برخی قدما بر خلاف نظر مشهور، رها کردن شتران ماده در میان شتران نر را مطلقا واجب دانسته‌اند؛ خواه جوجه درون تخم دارای حرکت باشد یا نباشد. برخی دیگر از آنان حکم یاد شده را در فرض حرکت داشتن جوجه، ثابت و در فرض حرکت نداشتن آن، برای هر تخم، قربانی کردن یک گوسفند را واجب دانسته‌اند. از قدما در مسئله اقوال دیگری نیز وجود دارد. ۲.۱.۳ - دیدگاه فقهی امام خمینیبه عقیده امام خمینی که در مباحث حج کتاب تحریرالوسیله بیان شده است «از محرمات احرام شکار صحرا است، از حیث شکار نمودن و خوردن - ولو اینکه کسی که محرم نیست آن را شکار کرده باشد - و اشاره کردن و راهنمایی نمودن و بستن و سر بریدن و از جهت جوجه و تخم. پس اگر آن را سر ببرد بنابر مشهور میته می‌شود و احتیاط (واجب) همین است، و پرنده‌ها حتی ملخ در حکم شکار صحرایی می‌باشند.» همچنین در مورد کفاره صید شترمرغ می‌نویسد: «وکفّارة صید المحرم النعامة، فانّها بدنة، فان عجز عنها یفضّ ثمنها علی الطعام، ویتصدّق به علی ستّین مسکیناً لکلّ مسکین مُدّ علی الاقوی، والاحوط مُدّان ولو زاد عن الستّین اقتصر علیهم، ولو نقص لم یجب الاتمام، والاحتیاط بالمُدّین انّما هو فیما لا یوجب النقص عن الستّین، والّا اقتصر علی المُدّ ویُتمّ الستّین، ولو عجز عن التصدّق صام علی الاحوط لکلّ مُدّ یوماً الی الستّین، و هو غایة کفّارته، ولو عجز صام ثمانیة عشر یوماً. وکفّارة صید المُحرِم البقرَ الوحشی، فانّها بقرة، و ان عجز عنها یفضّ ثمنها علی الطعام، ویتصدّق به علی ثلاثین مسکیناً لکلّ واحد مُدّ علی الاقوی، والاحوط مُدّان، فان زاد فله، و ان نقص لا یجب علیه الاتمام، ولا یحتاط بالمُدّین مع ایجابه النقص کما تقدّم، ولو عجز عنه صام علی الاحوط عن کلّ مُدّ یوماً الی الثلاثین، و هی غایة کفّارته، ولو عجز صام تسعة ایّام.» و کفّاره اینکه شخص محرم شترمرغ را صید کند که کفّاره آن یک شتر است و اگر نتواند، پول آن را طعام تهیّه می‌کند و به شصت فقیر صدقه می‌دهد، به هرکدام بنابر اقوی یک مد، و احتیاط (مستحب) آن است که به هرکدام دو مدّ بپردازد و اگر از شصت نفر زیاد آمد به همان شصت نفر اکتفا می‌کند و اگر از شصت نفر کم آید، اتمام آن واجب نیست و البته احتیاط به دو مدّ در جایی است که دادن دو مدّ باعث نشود که از شصت نفر کم بیاید وگرنه باید به یک مدّ اکتفا نموده و شصت نفر را تکمیل کند. و اگر از صدقه دادن عاجز باشد، بنابر احتیاط واجب برای هر مدّ یک روز و تا شصت روز روزه بگیرد و این نهایت کفّاره شترمرغ است (که از شصت روز روزه بیشتر نمی‌شود) و اگر از این هم عاجز باشد هیجده روز روزه بگیرد. ۲.۲ - حکم خوردن شتر مرغبه تصریح بسیاری از فقیهان، خوردن گوشت و تخم شتر مرغ حلال است. [۳۷]
وسیلة النجاة، ص۶۱۷.
[۴۰]
مهذب الأحکام ج۲۳، ص۱۳۴-۱۳۵.
[۴۲]
توضیح المسائل مراجع ج۲، ص۵۹۵.
امام خمینی با تصریح بر این که شترمرغ از پرنده‌ها است می‌نویسد: النعامة من الطیور، و هی حلال لحماً وبیضاً علی الاقوی.» [۴۳]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۳، تحریرالوسیلة، ج۲، ص۱۶۹، کتاب الاطعمة و الاشربة، القول فی الحیوان، مسالة۱۳.
شترمرغ از پرنده‌ها است و بنابر اقوی گوشت و تخم آن حلال است.برخی معاصران گفته‌اند: اگر معلوم باشد که شتر مرغ یکی از سه نشانه پرندگان حلال گوشت؛ یعنی چینه دان، سنگدان یا خار پشت پا را دارد و فاقد دو نشانه حیوانات وحشی حرام گوشت؛ یعنی دندان نیش و چنگال است، حلال گوشت می‌باشد. در غیر این صورت حلیت آن محل تأمل است. [۴۴]
جامع المسائل (بهجت) ج۴، ص۳۹۳.
۳ - پانویس۴ - منبع• فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، ج۴، ص۶۲۵-۶۲۸. • ساعدی، محمد، (مدرس حوزه و پژوهشگر) ، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی |